पुण्याच्या पूर्व भागातील राजा धनराज गिरजी विद्यालयामध्ये आधी शिक्षक आणि नंतर मुख्याध्यापक म्हणून काम केलेल्या कृष्णाजी लक्ष्मण तथा किशाभाऊ पटवर्धन यांनी या संस्थेची स्थापना केली. अशिक्षित पालक, आर्थिक चणचण, कुठे घरातील पालकांच्याच व्यसनाचा गंभीर प्रश्न तर कुठे घराभोवतालचे वातावरण विकासाला अडथळा आणणारे अशा घरांमधील विद्यार्थी मोठ्या संख्येने रा.ध. गिरजी विद्यालयात येत असत. अशा विद्यार्थ्यांचा भविष्यकाळ कोमेजून जावू नये यासाठी पटवर्धन सरांनी केलेल्या अथक प्रयत्नामुळे शेकडो विद्यार्थी आज सुखी जीवन जगत आहेत. पटवर्धन सरांचे मन अस्वस्थ होते कारण अशाही प्रतिकूल वातवरणात जन्माला येणाऱ्या बुद्धिमान मुलांचे भविष्य कसे कोमेजून जावू शकते किंवा कसे वाया जावू शकते याची उदाहरणे त्यांच्यासमोर होती. अशा बुद्धिमान मुलांचे भविष्य वाया जावू नये यासाठी काम करण्याची आवश्यकता त्यांना स्वस्थ बसू देत नव्हती. त्यामुळे डिसेंबर १९७८ मध्ये निवृत्त होताच पटवर्धन सरांनी असे काम सुरु करण्याचे ठरवले. आपल्या मनातील विचार आपल्या काही सहकारी शिक्षकांशी तसेच अन्य क्षेत्रातील परंतु शिक्षणाच्या बाबतीत अनुकूल असणाऱ्या काही सहकाऱ्यांशी बोलून दाखवला. या सर्व चर्चामधून, सहविचारातून १३मे १०७९ रोजी ‘स्व’-रूपवर्धिनीचे काम सुरु झाले. काम सुरु झाले तेव्हा संस्थेला काही नांव नव्हते. १९८१ मध्ये सर्व कायदेशीर प्रक्रिया पुर्ण करून धर्मादाय न्यास तसेच सोसायटी कायद्याखाली संस्थेची नोंदणी ‘स्व’-रूपवर्धिनी या नावाने झाली.
माहिती तंत्रज्ञानाच्या स्फोटामुळे आणि ज्ञानाच्या वाढत्या प्रवेशामुळे, शिक्षणाचे व्यापक मार्ग खुले झाले आहेत. तथापि, या प्रगतीचा लाभ अपेक्षेप्रमाणे आपल्या समाजातील खालच्या स्तरातील मुलांपर्यंत पोहोचला नाही. शैक्षणिक संधींमधील या स्पष्ट असमानतेने खूप लक्ष वेधून घेतले आणि पुण्यातील सामाजिक कार्यकर्त्यांच्या गटाचे लक्ष वेधून घेतले ज्याचे नेतृत्व दिवंगत किशाभाऊ पटवर्धन यांनी केले होते, जे एक शिक्षणतज्ज्ञ होते आणि पुण्यातील एका शाळेचे प्राचार्य म्हणून निवृत्त झाले होते. ही शैक्षणिक पोकळी भरून काढण्यासाठी त्यांनी १९७९ मध्ये एक संस्था स्थापन केली आणि तिचे नाव 'स्व'-रूपवर्धिनी ठेवले. ['स्व' चा सर्वपक्षीय विकास]
'स्व'-रूपवर्धिनीची स्थापना १९७९ साली झाली. जात, रंग, पंथ यांचा कोणताही विवेक न ठेवता समाजातील तरुण, हुशार आणि सक्षम मुलांच्या सुप्त गुणांच्या संवर्धनासाठी आम्ही समर्पित आहोत. ही अशी जागा आहे जिथे भविष्यातील नेत्यांचे सतत पालनपोषण केले जाते. उदाहरणानुसार जगणे, नि:स्वार्थीपणा, चारित्र्य, अध्यात्म, इतरांबद्दल आदर आणि करुणा ही मूल्ये आहेत ज्यासाठी आम्ही संस्थेच्या प्रत्येक पैलूमध्ये प्रयत्न करतो. निःस्वार्थी सामाजिक कार्यकर्ते आणि इतरांनी अनुकरण करण्यासाठी उदाहरणे तयार करण्याच्या उद्देशाने निवडक काही लोकांवर हा एक केंद्रित प्रयत्न आहे. "स्वतःला इतरांसाठी प्रकाश बनवा" अशी बौद्ध शिकवण आहे. आम्ही विविध उपक्रम आणि प्रकल्पांद्वारे आशा, काळजी आणि प्रेमळ दयाळूपणा प्रदान करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करतो.
'स्व'-रूपवर्धिनीची स्थापना 1979 मध्ये दिवंगत किशाभाऊ पटवर्धन यांनी केली होती, जे एक शिक्षणतज्ज्ञ होते आणि पुण्यातील एका शाळेचे प्राचार्य म्हणून निवृत्त झाले होते. मुख्याध्यापक म्हणून सेवानिवृत्त झाल्यानंतर, आपल्या समाजातील वंचित आणि आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकातील तरुण, हुशार आणि सक्षम मुलांच्या सुप्त गुणांना समृद्ध करण्यासाठी आणि त्यांना सामाजिक संपत्ती बनविण्यासाठी त्यांनी आपले जीवन समर्पित करण्याचा निर्णय घेतला.
या मित्रांच्या आणि सामाजिक कार्यकर्त्यांच्या मदतीने त्यांनी 'स्व'-रूपवर्धिनी ('स्व'चा विकास) ही संस्था स्थापन केली. त्याचवेळी, ही संस्था आंतरराष्ट्रीय स्तरावर स्थापन झाली हा निव्वळ योगायोग नव्हता. मुलाचे वर्ष!
- स्वामी विवेकानंद
